Een paar jaar geleden ging in Frankrijk een campagne van start die zich afzette tegen het idee van een “safe city” die vooral gebaseerd is op steeds meer surveillance en controle. Verschillende burger- en mensenrechtenorganisaties bundelden daarvoor de krachten onder de noemer “Technopolice”. Sedert kort is die campagne ook naar België – lees voorlopig: Brussel – overgewaaid. De Wereld Morgen sprak met een paar leden van het collectief achter de campagne. Omdat hun motieven en hun kritieken zo nauw aansluiten bij wat we met datapanik al zo lang vertellen, nemen we het interview hieronder integraal over. Het origineel vind je hier.
Camera’s die nummerplaten of gezichten kunnen herkennen, drones die boven betogingen hangen, wifi-sensoren in winkels en winkelstraten, de stad zit op de digitaliseringstrein. Ze registreert en classificeert het gedrag van haar inwoners om ze vervolgens met algoritmes te analyseren en te gebruiken voor commerciële en politionele doeleinden. Alleen al de term ‘smart city’ doet bestuurders van grote steden watertanden. Het klinkt efficiënt, clean en veelbelovend. De tijden zijn veranderd, we kunnen er niet meer omheen, luidt het. Maar waar ligt de grens? Wanneer wordt een smart city een surveillance city? De Wereld Morgen sprak met het collectief Technopolice Bruxelles. Een collectief dat pleit voor een publiek debat over het inzetten van digitale tools door politiediensten om data van burgers te verzamelen.
Dit interview verscheen oorspronkelijk bij De Wereld Morgen (24 augustus 2021). Het werd afgenomen en neergepend door Keltoum Belorf. De oorspronkelijke tekst vind je hier.
Van defund the police naar technopolice
Vorig jaar na de moord op George Floys ontstond uit de schoot van de BLM-beweging de campagne voor afschaffing van het instituut politie om een einde te maken aan het politiegeweld. Een debat dat veel aanhang kreeg in de beweging vanuit de redenering dat het instituut politie geworteld is in de racistische en koloniale geschiedenis van de VS en een mentaliteit draagt die niet kan veranderd worden.
Maar sommigen vrezen dat in de plaats een andere vorm van repressie zal komen. Eén zonder gezicht, ook wel de techno-politie genoemd. Een door algoritme gestuurde repressie-apparaat. En de vrees is niet ongegrond want de politiediensten in grote steden, ook bij ons, zetten nu al heel wat digitale middelen in om data te verzamelen. Ik sprak met Stan en Chris van het collectief Technopolice Bruxelles af bij Constant vzw in Brussel. Chris doet onderzoek rond Smart Cities en Stan is student sociologie. Constant vzw is partner in het Technopolice project en in de vitrine van hun kantoor kan je de kaart bekijken van Brussel met de punten waar camera’s en andere dataverzamelingstools aanwezig zijn.
Chris: “Via een collega hoorde ik enkele jaren geleden van de campagne Technopolice die in Frankrijk werd gestart. We besloten om de mensen erachter te contacteren om de campagne ook in België te doen. We hebben een collectief gestart met een tiental vrijwilligers. Toen brak corona uit en lag de campagne even stil. Het koste ons wat tijd om er terug in te vliegen.”
Stan: “Ik heb me later bij het collectief aangesloten via een vriend. Ik volgde een lezing op de ULB over het thema en raakte erdoor geboeid. Iedereen kan zich bij het collectief aansluiten, er is geen lidmaatschap nodig. Het samenwerken in een collectief vind ik leuk. Het is een soort affiniteitgroep.
Data verzamelen over surveillance technologie in de stad
Chris: “Met de Technopolice campagne willen we samen met het publiek zoveel mogelijk data verzamelen over het gebruik van surveillance technologie in de stad. En mensen op die manier bewust maken van hoe snel het kan afglijden naar een soort totalitaire controle van onze publieke ruimte waar geen privacy meer mogelijk is. De volgende stap is samen bekijken hoe we rond dit thema strategieën van verzet kunnen ontwikkelen.”
Stan: “Het inzetten van tech-tools in de publieke ruimte voor politionele doeleinden is een soort grijze zone en we willen het publieke debat daarover stimuleren.”
Chris: “We willen ook een kritisch discours ontwikkelen over surveillance technologie vanuit verschillende invalshoeken zoals democratie en privacy. Een van onze doelen is om meer juridisch geschoolde mensen in de strijd te betrekken. Zij kunnen nagaan waar die politionele technologie opereert in strijd met bestaande wetten, om dan via juridische weg die overtredingen te kunnen aanklagen.”
Stan: “Bijvoorbeeld een organisatie als de Liga voor Mensenrechten kan een grotere beweging organiseren rond de juridische aspecten van surveillance technologie.”
Camera’s, drones, predictive policing
Chris: “Camera’s zijn de belangrijkste zichtbare tools die ingezet worden. Maar daarin zijn ook verschillen. Je hebt de straatcamera’s, de verkeerscamera’s voor nummerplaatherkenning, de privé-camera’s, gezichtsherkenning-technologie, etc … “
Stan: “Het inzetten van drones is een ander ding. De federale politie heeft vijf à tien drones die geregeld worden ingezet in Brussel. Ze zijn al regelmatig gebruikt op betogingen en ook tijdens de lockdown. De politie dreigde er zelfs vorig jaar met kerst mee om ze met infrarood camera’s uit te rusten en in te zetten om te controleren of er niet te veel mensen thuis hadden afgesproken. Dat klinkt toch al heel dystopisch.”
Chris: “Een andere technologie waar we hier nog weinig over horen in de mainstream is predictive policing. Dat is het summum van technopolice. Dat betekent dat je de politie niet geregeld laat patrouilleren in bepaalde delen van de stad maar dat een computer eerst een analyse maakt van de verzamelde data in de stad en dan voorspellingen doet in welke delen van de stad de kans groot is dat er zich problemen voordoen. Dit systeem wordt nu op veel plaatsen gebruikt in de VS. We weten dat de federale politie daar experimenten rond houdt. De exacte info daarover hebben we niet, maar het is wel iets dat er aan zit te komen. Dit zal de vooroordelen die reeds bestaan versterken, maar tegelijkertijd zal dit systeem gepresenteerd worden als ‘neutraal’, want het algoritme heeft het zo berekend.”
Trackingsystemen in winkel en winkelstraten
Stan: “Een ander probleem dat we ook in de schijnwerpers willen zetten, zijn de telecom-antennes. Het aantal telecom-zendmasten binnen een bepaalde afstand bepaalt hoe nauwkeurig iemand met een smartphone kan gelokaliseerd worden. Hoe meer antennes er zijn, hoe preciezer je kan gelokaliseerd worden. We hoopten die discussie te kunnen lanceren met heel het 5G-debat. Dat is er natuurlijk op gericht om meer antennes te installeren binnen dezelfde oppervlakte in vergelijking met 4G. Want 5G heeft namelijk een kortere range en heeft veel meer antennes nodig.”
Chris: “Mensen denken vaak dat ze met een oude gsm zoals een oude Nokia niet kunnen getraceerd worden. Maar dat klopt niet. Ook zij kunnen heel precies getraceerd worden, naarmate er meer antennes zijn op een kortere oppervlakte.”
Stan: “De issues waarover we bekommerd zijn, is de vrijheid en privacy van mensen. Bij een betoging bijvoorbeeld, kan de telecommaatschappij exact zien wie er allemaal was en wie welk traject gelopen heeft. Er wordt veel data verzameld die kan gebruikt worden door politiediensten.”
Chris: “Al deze data die telecombedrijven verzamelen kunnen ze minstens een jaar bewaren en kan opgevraagd worden door politiediensten. Het is een grijze zone. Bijvoorbeeld in welke gevallen mag het al dan niet ingekeken/opgevraagd worden door politiediensten of andere instanties.”
Stan: “Bijvoorbeeld in de Nieuwstraat, de winkelstraat in Brussel, is er een toestel geïnstalleerd dat mensen telt die er passeren aan de hand van het wifi-signaal van de gsm’s. Dit werd gemotiveerd vanuit de coronamaatregelen om te monitoren dat er niet te veel volk is en er voldoende afstand kan gehouden worden. Maar dezelfde tool is ook in shoppingcenter City2 gebruikt om te tracken op welke locaties mensen precies stoppen en hoe lang. Een grote hoeveelheid data wordt verzameld die ook ingezet wordt voor commerciële doeleinden, bijvoorbeeld in dit geval om hogere huurprijzen te vragen voor bepaalde winkelpanden.”
Chris: “Ook veel winkels hebben dat soort trackingsystemen. Als jouw wifi of bluetooth aan staat, kunnen ze exact zien welke afdelingen je hebt bezocht in de winkel en hoelang je stilstond bij welk rayon of product.”
Stan: “Hier wordt het vooral ingezet voor commerciële doeleinden, maar dat soort datacollectie op bijvoorbeeld een betoging is problematisch vanuit democratisch oogpunt.”
Databanken linken
Chris: “Een andere vraag is wat als de databanken gelinkt worden? Nu wordt de data van deze surveillance technologie afzonderlijk gebruikt. Maar bijvoorbeeld de data van gezichtsherkennningsoftware gebruiken ze reeds voor bepaalde cases. Naar we weten, mogen ze deze data al linken met de nummerplaatherkennings-database. Dus je ziet de databanken gelinkt worden, bijvoorbeeld data uit gezichtsherkenning met wifiregistratiepunten en nummerplaatregistratie. De staat weet op elk moment waar je bent en wat je doet. Dit is de richting waar we naartoe dreigen te gaan. Daarom de vraag: is dit de maatschappij die we willen en wandelen we er gewoon blind naartoe, of willen we alsnog aan de alarmbel trekken?”
Stan: “Op het eerste gezicht lijkt het onschuldige metadata van mensen, zoals waar je bent en wanneer, maar het wordt interessant als die data over een langere termijn verzameld worden en via algoritmes geanalyseerd worden. Dan kan je er patronen uit afleiden die je meer informatie geven over iemands privé-leven.”
Is dit niet onvermijdelijk. We zitten toch ook massaal op Facebook?
Stan: “Je kan kiezen om al dan niet op een platform als Facebook actief te zijn en je data vrij te geven. Maar je kiest er niet voor om in een plek te wonen waar elke stap die je zet, geregistreerd wordt. Je kan je ook totaal niet ontdoen van die controlesystemen.”
Chris: “We zijn niet naïef, het is een evolutie die we niet kunnen tegenhouden, maar het is niet omdat sociale mediaplatformen als Facebook onze data verzamelen en gebruiken, dat we het zomaar moeten aanvaarden van onze steden. Er is altijd een momentum voor de staat of politie, bijv. bij een aanslag, om dat soort surveillance-tools ingang te laten vinden. Maar ook wij hebben een momentum om hier tegen in te gaan, bijvoorbeeld bij schandalen van Facebook waar gelekte data van users wordt misbruikt. We moeten klaarstaan met onze argumenten en netwerk om er tegenaan te gaan als er weer eens zo’n momentum opduikt.”
Dunne grens tussen smart city en surveillance city
Chris: “Smart city wordt voorgesteld als een efficiënte, duurzame, groene stad, die goed is voor iedereen. Maar de grens is flinterdun, de technische tools waarmee ze uitpakken als smart city zijn vaak surveillance tools. Zo worden de nummerplaatherkeningscamera’s ingezet voor de LEZ-zone maar een verdere mogelijkheid is ze aanwenden voor bijvoorbeeld de kilometerheffing. De mogelijkheden van dergelijke tools zijn oneindig en iemand moet op een gegeven moment de grenzen aangeven.”
Stan: “Wireless home energie tools van Engie bijvoorbeeld, zijn ook zo’n instrumenten die gepromoot worden als slim en efficiënt, die ervoor zullen zorgen dat je energieconsumptie nauwkeurig gemeten wordt. Maar dat systeem is constant verbonden met het internet en verzamelt data over alles wat je doet: wanneer je thuis bent, wanneer je gaat slapen etc … en verstuurt die naar je energieleverancier. Alleen al het feit dat het constant met het internet verbonden moet zijn, consumeert op zich al veel energie. Idem in de smart city, elke vorm van datacollectie heeft continu energie nodig.”
Chris: “Ze pushen voor een verregaande digitalisering op verschillende domeinen. Dat wil zeggen dat elke actie, elke beweging die je genereert, jaren bijgehouden wordt en via allerlei algoritmes kan gelinkt en geanalyseerd worden. Dit digitaliseringsproces zal verglijden naar meer surveillance als er geen interventie komt en of debat om het in juridische kaders te gieten.”
Maatschappelijke issues vs tech-oplossingen
Stan: “Eén van de belangrijkste activiteiten die we maandelijks organiseren zijn wandelingen. Elke keer starten we in een ander deel van de stad en creëren we kleine groepen. We wandelen rond en noteren de locaties van de verschillende surveillance tools die we tegenkomen. We proberen bij die wandelingen ook de nadruk te leggen op sociale controle. Willen we echt die hoeveelheid sociale verticale controle vanuit de staat? Maatschappelijke problemen zijn complex en hebben complexe oplossingen nodig.”
Chris: “De centrale vraag is, hoe framen we sociale issues? Neem nu bijvoorbeeld de aanslagen in Brussel. Is de oplossing meer camera’s overal zetten of gaan we ook in debat op zoek naar de oorzaken? En kijken naar bijvoorbeeld de link met ons Europees interventiebeleid in het globale zuiden? Dat soort debatten zien we nergens. Er wordt snel een techoplossing voorgesteld zoals camera’s voor nummerplaat- of gezichtsherkenning als wonderoplossing. Terwijl dit niets gaat veranderen aan de oorzaak van het probleem. Maar eens een dergelijke infrastructuur is opgezet, wordt die nadien wel gemakkelijker voor andere initieel onbedoelde zaken gebruikt.”
Stan: “Het is altijd hetzelfde riedeltje met die zogenaamde techoplossingen. Ze zullen ons leven gemakkelijker maken etc … We moeten het debat eerst aangaan over wat het probleem juist is en wat de mogelijke oplossingen kunnen zijn. Hoe komen we er en hoe kunnen we gebruiksvriendelijke digitale tools daarbij als hulp gebruiken.
Chris: “Nu gebeurt het omgekeerde. De tech-giganten van de privé-sector benaderen de lokale overheden als ze weten dat ze genoeg geld hebben en stellen tech-tools voor om de gemeente “efficiënter” te laten besturen. Maar als we nu eerst eens de problemen zouden detecteren waar bijvoorbeeld verschillende steden in het land mee te maken hebben, dan kunnen we nagaan hoe er kan samengewerkt worden om open source tools te ontwikkelen die ten dienste staan van de gemeenschap. Heel veel oplossingen kan je vinden in overleg en samenwerking met de burgers van je gemeente of stad.”
Voor meer veiligheid en tegen criminaliteit
Stan: “Het argument om veel van die surveillance tools zoals camera’s te implementeren is tegen criminaliteit en voor meer veiligheid. Maar op veel feiten heeft dat soort surveillance totaal geen effect want veel feiten gebeuren spontaan. Neem bijvoorbeeld iemand die dronken is en iemand anders aanvalt of een verslaafde die een handtas in de auto ziet liggen en de autoruit inslaat. De camera zal spontane feiten niet stoppen of verminderen. Dat tonen onderzoeken ook aan. En bewuste criminele feiten worden gewoon verplaatst. Bijvoorbeeld drugsdealers zullen door de camera niet stoppen maar gewoon een straat verder hun zaakjes regelen. Dan is de vraag, is het echt de moeite om zoveel geld te steken in een hele infrastructuur die in feite niets oplost. En we stellen ons ondertussen niet de vraag wat de oorzaak is van bijvoorbeeld verslaving etc. en hoe we dat aan de bron kunnen aanpakken.”
Wat te doen?
Chris: “Mensen kunnen online de open source kaarten aanvullen met de informatie die ze hebben, bijvoorbeeld waar er camera’s hangen in hun buurt. Daarnaast proberen we ook regelmatig online en offline events te organiseren zoals stadswandelingen, events waar je kan leren om je telefoon of computer te beveiligen, etc … Op de website is er ook een forum waar je met anderen daarover in gesprek kan gaan.”
Stan: “De campagne en de site is momenteel nog Franstalig maar er zijn plannen om het ook naar het Nederlands te vertalen.”
Meer info: https://technopolice.be
De Wereld Morgen, 24 augustus 2021